હું ઊંઘની ગોળી ક્યારે લઉં? તેની સાથે દારૂ લઈ શકાય? આજના યુવા ડોક્ટરને પૂછી રહ્યા છે આવા પ્રશ્નો

ગૌરવ દવે/રાજકોટ :કોરોનાને લીધે લોકોમાં ડર વધી રહ્યો છે, કેટલાક લોકો તો વિચાર્યા વિના ઊંઘની દવા લેવાનું પણ શરૂ કરી દે છે. તેમજ તેની આડ અસરો વ્યક્તિને વધુ નુકસાન કરે છે. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી (saurastra university) ના મનોવિજ્ઞાન ભવનના અધ્યક્ષે ઊંઘની સમસ્યા પર સર્વે કર્યો, જેમાં ચોંકાવનારા તારણ સામે આવ્યા છે. સર્વે પ્રમાણે કોરોનામાં 54% લોકો ઊંઘની દવા લે છે. તો એક વ્યક્તિએ તો પૂછ્યું હતું કે, શું ઊંઘની દવા અને આલ્કોહોલ ભેગું કરી શકાય? ઊંઘની દવા ટૂંકા ગાળા માટે તમારી ઊંઘની સમસ્યામાં મદદ કરી શકે છે. પરંતુ તેની આડ અસરો વિશે જાણવું ખૂબ જરૂરી છે. કારણ કે જાણીને તમે આ શામક દવાઓનો દુરુપયોગ ટાળી શકશો. સ્લીપિંગ પિલ્સ (sleeping pills) ની સંભવિત આડઅસરો વિશે જાગૃત રહેવું મહત્વપૂર્ણ છે, આથી તમે દવા બંધ કરી શકો અને વધુ ગંભીર સ્વાસ્થ્ય (survey) સમસ્યાને ટાળવા માટે તમારા ડોક્ટરને તરત જ કોલ કરી શકો.

આપણે સૌ વાતચીતમાં ક્યાંક સાંભળતા હોઈએ છીએ કે યાર ગઈ રાત્રે તો નીંદર જ ન આવી, હમણાં હમણાં ઊંઘની સમસ્યા છે યાર. અનિન્દ્રાથી ઘેરાયેલા કેટલાક લોકો હંમેશા રાત્રે નીંદર ન આવવી અને આખી રાત જાગવાની ફરિયાદ કરતાં હોય છે. સાથે સાથે તેઓ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં મુશ્કેલી, યાદશક્તિ ઓછી થવી, કુસમાયોજીત થઈ જવું, ચીડિયાપણું આવી જવું, સામાજિક રીતે હળવું મળવું મુશ્કેલ થવું, થાકનો વઘુ પડતો અનુભવ વગેરે જોવા મળતા હોય છે. ઊંઘની સમસ્યા થતા વ્યક્તિ તરત વગર વિચાર્યે ઊંઘવાની દવાઓઓ લેવાનું શરૂ કરી દે છે અને તેની આડ અસરો વ્યક્તિને વઘુ નુકશાન કરે છે. મનોવિજ્ઞાન ભવનના અધ્યક્ષ ડો. યોગેશ જોગસણ અને ડો. હસમુખ ચાવડાએ ઊંઘની સમસ્યા પર 1170 લોકો પર સર્વે કર્યો છે. લ.  સર્વેના પ્રશ્નો આ મુજબ હતા..   

મનોવિજ્ઞાન ભવન સલાહ કેન્દ્રમાં ઊંઘની સમસ્યાઓ બાબતે આવતા સવાલો:

શું સ્લીપિંગ પિલ્સથી એલર્જી થઈ શકે છે?
હા.  લોકોને કોઈપણ દવા પ્રત્યે એલર્જીક પ્રતિક્રિયા થઈ શકે છે, જે દવાના સક્રિય ઘટક અથવા તેના કોઈપણ નિષ્ક્રિય ઘટકો (જેમ કે રંગો, સાઈઝ, આકાર, બાઈન્ડર અથવા કોટિંગ) સાથે સંબંધિત હોઈ શકે છે. ચોક્કસ ઊંઘની ગોળી પ્રત્યે એલર્જીક પ્રતિક્રિયા ધરાવતા લોકોએ તેને ટાળવું જોઈએ. આ ગંભીર આડઅસરોના પ્રથમ સંકેત પર તમારા ડૉક્ટર સાથે વાત કરવી મહત્વપૂર્ણ છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

અસ્પષ્ટ દ્રષ્ટિ અથવા તમારી દૃષ્ટિ સાથેની કોઈપણ અન્ય સમસ્યાઓ

• છાતીનો દુખાવો 
• શ્વાસ લેવામાં અથવા ગળવામાં મુશ્કેલી
• એવું લાગે છે કે ગળું બંધ થઈ રહ્યું છે
• શિળસ
• કર્કશતા
• ખંજવાળ
• ઉબકા
• હ્રદય ના ધબકારા વધવા
• ફોલ્લીઓ
• હાંફ ચઢવો
• આંખો, ચહેરો, હોઠ, જીભ અથવા ગળામાં સોજો
• ઉલટી

વધુમાં, કોઈને એલર્જી હોય તેવી કોઈપણ દવાની ગંભીર ઘાતક આડઅસર છે એનાફિલેક્સિસ. એનાફિલેક્સિસ એ તીવ્ર એલર્જીક પ્રતિક્રિયા છે. અન્ય સંભવિત અસર એંજીઓએડીમા છે, જેમા ચહેરા પર ગંભીર સોજો આવી શકે છે. જો તમને એલર્જીક પ્રતિક્રિયાઓનું જોખમ હોય તો તમારા ડૉક્ટર સાથે આ શક્યતાઓની ચર્ચા કરો.

હું ઊંઘની ગોળી ક્યારે લઉં?
સામાન્ય રીતે ભલામણ કરવામાં આવે છે કે તમે તમારા ઇચ્છિત સૂવાના સમય પહેલાં ઊંઘની ગોળી લો. ઊંઘની ગોળી પ્રિસ્ક્રિપ્શન લેબલ પર તમારા ડૉક્ટરની સૂચનાઓ વાંચો. સૂચનાઓમાં તમારી દવા સંબંધિત ચોક્કસ માહિતી છે. વધુમાં, તમે ઊંઘની ગોળી લેતા પહેલા હંમેશા ઊંઘવા માટે પૂરતો સમય આપો.

શું સ્લીપિંગ પિલ્સ અને આલ્કોહોલ ભેગું કરી શકાય?
ના, આલ્કોહોલ અને સ્લીપિંગ પિલ્સને મિશ્રિત કરવાથી બંને દવાઓમાંથી એડિટિવ શામક અસર થઈ શકે છે, અને મિશ્રણથી કોઈ વ્યક્તિનું શ્વાસ લેવાનું બંધ થઈ શકે છે, જે મૃત્યુનું કારણ બની શકે છે. સ્લીપિંગ પીલ લેબલ ડ્રગ લેતી વખતે આલ્કોહોલનો ઉપયોગ કરવા સામે ચેતવણી આપે છે.

ઉપરાંત, તમારે ઊંઘની દવાઓ લેતી વખતે ગ્રેપફ્રૂટ ન ખાવું જોઈએ અથવા ગ્રેપફ્રૂટનો રસ પીવો જોઈએ નહીં. ગ્રેપફ્રૂટ તમારા લોહીના પ્રવાહમાં શોષાયેલી દવાની માત્રામાં વધારો કરે છે અને તે શરીરમાં કેટલો સમય રહે છે. તે ઓવર-સેડેશનનું કારણ બની શકે છે.

શું હું ઊંઘની ગોળીઓ પર નિર્ભર બની શકું?
ટૂંકા ગાળાની અનિદ્રા માટે, તમારા ડૉક્ટર કેટલાક અઠવાડિયા માટે ઊંઘની ગોળીઓ લખી શકે છે.  તેમ છતાં લાંબા સમય સુધી નિયમિત ઉપયોગ કર્યા પછી, કેટલીક ઊંઘની દવાઓ કામ કરવાનું બંધ કરી શકે છે કારણ કે તમે દવા પ્રત્યે સહનશીલતા વિકસાવો છો. તમે દવા પર માનસિક રીતે પણ નિર્ભર બની શકો છો. પછી તેના વગર સૂઈ જવાનો વિચાર તમને બેચેન કરી દેશે.

ઊંઘની દવા વગર તમને ઊંઘવું મુશ્કેલ થઈ શકે છે. જો આવું થાય, તો તે શારીરિક અથવા ભાવનાત્મક અવલંબન અથવા બંનેની નિશાની હોઈ શકે છે. કેટલાક અભ્યાસો દર્શાવે છે કે ઊંઘની દવાઓનો લાંબા ગાળાનો ઉપયોગ ખરેખર ઊંઘમાં દખલ કરે છે. ઊંઘની દવાઓ પર શારીરિક અથવા ભાવનાત્મક અવલંબન વિકસાવવાનું ટાળવાનો શ્રેષ્ઠ માર્ગ એ છે કે તમારા ડૉક્ટરની સૂચનાઓનું પાલન કરો અને જ્યારે ભલામણ કરવામાં આવે ત્યારે દવા લેવાનું બંધ કરો.

ઉંઘ ન આવવાના કારણો:

• મનોભાર (Stress) : ઓફીસ, સ્કુલ, સ્વાસ્થ્ય, આર્થિક કે પરિવાર સાથે સબંધિત સમસ્યાઓ રાત્રે તમારા મગજને સક્રિય રાખી શકે છે, જેના કારણે ઊંઘવું મુશ્કેલ થઇ શકે છે.
• પ્રવાસ કે કાર્યની સમય-સારણી: આપણી સરકાડીયન રીધમ (Circadian rhythm) એક આંતરિક ઘડિયાળના રૂપમાં કાર્ય કરે છે. જર તમારા નિંદ્રા ચક્ર, ચયાપચય અને શરીરના તાપમાનનું માર્ગદર્શન કરે છે. તમારી સરકાડીયન રીધમ બગડવાથી નિંદ્રા સમસ્યા થઇ શકે છે.
• માનસિક સ્વાસ્થ્ય સબંધી વિકૃતિ: ચિંતા સબંધિત વિકૃતિ, જેમ કે પોસ્ટ ટ્રમાટીક સ્ટ્રેસ ડીસઓર્ડર તમારી ઉંઘને ખરાબ કરી શકે છે.
• ઉંઘથી સબંધિત વિકૃતિઓ: સ્લીપ એપનીયા તમને રાતના સમયે શ્વાસ લેવામાં તકલીફ કરી શકે છે. જેના કારણે તમે સુઈ શકતા નથી.
• કેફીન, નિકોટીન અને દારૂ: કોફી, ચા, કોલા અને અન્ય કેફીન યુક્ત દ્રવ્યો ઉત્તેજક હોય છે. બપોર પછી કે સાંજે તેને લેવાથી તમારી ઉંઘ ખરાબ થઇ શકે છે. તમાકુ ઉત્પાદનોમાં નિકોટીન એક બીજું ઉત્તેજક છે, જે ઊંઘમાં તકલીફ ઉભી કરી શકે છે. આલ્કોહોલ તમને ઊંઘમાં મદદરૂપ થઇ શકે છે, પણ તે ગહેરી ઊંઘને અવરોધે છે અને મોટાભાગે તમે અડધી રાત્રે જાગી જાવ છો.   

ઉંઘ ન આવવાના નુકશાનો:

• ઉંઘ ન આવવાથી કઈ બીમારી થઇ શકે છે : સ્ટ્રોક, અસ્થમા, આંચકી, દર્દ પ્રત્યે સંવેદનશીલતા, સોજા, મોટાપો, ડાયાબિટીઝ, હાઈ બ્લડ પ્રેસર, હૃદયરોગ
• અનિન્દ્રા ક્યા માનસિક રોગોનું જોખમ વધારી ડે છે : ખિન્નતા (ડિપ્રેશન), ચિંતા, ભ્રમ.
• અનિંદ્રાથી અકસ્માતોમાં જોખમ વધારી ડે છે: ઓફીસ કે સ્કુલમાં કરવામાં આવતા કાર્યો, યાદદાસ્ત, નિર્ણય લેવાની ક્ષમતા.
• જીવન પ્રત્યેની અપેક્ષા ઓછી હોવી

રાત્રે ઉંઘ ન આવે તો શું કરવું?

•  સારી ઉંઘ માટે નિયમિત રીતે એક જ સમયે સુવું જોઈએ અને જાગવું સૌથે સારો ઉપાય છે.
• પોતાના રૂમનું તાપમાન 15-19Cની વચ્ચે રાખવું અને થોડું અંધારૂ રાખવું.
• પોતાનો ફોન અને બીજા ઉપકરણો બીજા રૂમમાં છોડવા.
• જો અવાજ તમને ઊંઘમાં ખલેલ નાખે તો ઈયરફોન કે કાનમાં રૂહ રાખવું.
• સુતા પહેલા તમને શાંત કરવાવાળી વસ્તુઓ સાથે સમય વિતાવો, જેમ કે વાંચવું કે ધ્યાન કરવું.  

અનિંદ્રા માટે વૈકલ્પિક સારવાર:
વૈકલ્પિક ઉપચારમાં આહાર અને વ્યાયામથી માંડીને માનસિક સ્થિતિ અને જીવનશૈલીમાં ફેરફાર સુધીની ઘણી બાબતોનો સમાવેશ થાય છે. વૈકલ્પિક ઉપચારના ઉદાહરણોમાં એક્યુપંક્ચર, યોગ, સંમોહન, બાયોફીડબેક, આરામ, હર્બલ ઉપચાર, મસાજ અને અન્ય ઘણી બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.

બોધાત્મક વર્તન ઉપચાર (CBT): ઉંઘ માટે કરવામાં આવતી CBT નકારાત્મક વિચારો અને ક્રિયાઓને નિયંત્રિત કરવામાં તમને મદદ કરી શકે છે. CBT-આઈનો બોધાત્મક ભાગ તમને ઉંઘના  કારણોને ઓળખવામાં અને બદલવામાં મદદરૂપ થઇ શકે છે. જે તમારી ઊંઘવાની ક્ષમતાને વધારી શકે છે. આ નકારાત્મક વિચારો અને ચિંતાઓને નિયંત્રિત કરવામાં તમારી મદદ કરી શકે છે.

ઉદ્દીપક નિયંત્રણ ઉપચાર : આ પધ્ધતિ તે ઘટકોને દુર કરવામાં મદદ કરે છે. જે તમારા મગજને ઊંઘનો વિરોધ ન કરવા માટે તૈયાર કરે છે.

વિશ્રામ પ્રયુક્તિઓ (Relaxation Techniques) : પ્રોગ્રેસિવ મસલ્સ રીલેક્સેસન, બાયોફીડબેક અને સ્વસન સબંધિત પ્રયુક્તિઓ પણ સારી ઉંઘ માટે મદદરૂપ બની શકે છે.