)
Maharashtra Din 2025: 1 मे हा महाराष्ट्र दिन म्हणून साजरा केला जातो. संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीसाठी 106 हुतात्म्यांनी आपलं बलिदान दिलं. मुंबईला केंद्रशासित करण्याचा डाव उधळून लावण्यात आला. 1 मे 1960 रोजी भाषिक आधारावर महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली. ज्यामुळे मराठी भाषिकांचे स्वतंत्र राज्य निर्माण झाले. ही चळवळ मराठी भाषा, संस्कृती आणि अस्मितेच्या संरक्षणासाठी लढली होती. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ ही मराठी भाषिकांसाठी स्वतंत्र राज्याची मागणी करणारी एक महत्त्वपूर्ण चळवळ होती. जी 1 मे 1960 रोजी महाराष्ट्र राज्याच्या निर्मितीने यशस्वी ठरली. या चळवळीच्या यशामागे अनेक ऐतिहासिक, राजकीय, सामाजिक आणि सांस्कृतिक घटकांचा समावेश होता. संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ का यशस्वी झाली? यामागची कारणे जाणून घेऊया.
स्वातंत्र्यानंतर भारतात भाषावार प्रांतरचनेची मागणी जोर धरू लागली. आंध्र प्रदेशच्या निर्मितीनंतर मराठी भाषिकांचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करण्याची मागणी तीव्र झाली. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीची सुरुवात 1940 मध्ये रामराव देशमुख यांच्या नेतृत्वाखाली स्थापन झालेल्या संयुक्त महाराष्ट्र सभेने केली. 28 नोव्हेंबर 1949 रोजी मुंबई महापालिकेत आचार्य अत्रे आणि डॉ. आर.डी. भंडारे यांनी "मुंबईसह महाराष्ट्र"चा ठराव मांडला, ज्याने चळवळीला अधिक गती मिळाली.
एकजूट आणि नेतृत्व असणे हे चळवळ यशस्वी होण्याचे महत्वाचे कारण मानले जाते. नेत्यांनी एकत्र येऊन चळवळीला दिशा दिली. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ ही विविध सामाजिक, राजकीय आणि वैचारिक गटांची एकजूट होती. काँग्रेस, समाजवादी, कम्युनिस्ट, स्वातंत्र्यसैनिक, साहित्यिक, शाहीर आणि सामान्य जनता यांनी एकत्र येऊन ही चळवळ यशस्वी केली. उदाहरणार्थ, यशवंतराव चव्हाण (काँग्रेस), एस. एम. जोशी (समाजवादी), श्रीपाद डांगे (कम्युनिस्ट), आणि प्रबोधनकार ठाकरे (सामाजिक सुधारक) यांनी एकाच व्यासपीठावर काम केले. चळवळीच्या यशामागे मजबूत नेतृत्व आणि राजकीय एकजूट महत्त्वाची भूमिका बजावली. केशवराव जेधे, आचार्य अत्रे, प्रबोधनकार ठाकरे, एस.एम. जोशी, एन.जी. गोरे आणि कॉम्रेड डांगे यांसारखे नेते विविध राजकीय पक्षांतून एकत्र आले. 6 फेब्रुवारी 1956 रोजी बेळगाव परिषदेत संयुक्त महाराष्ट्र समितीची स्थापना झाली, ज्याने चळवळीला एकत्रित दिशा दिली. एस.एम. जोशी हे पहिले अध्यक्ष होते, तर शंकरराव देव यांनी संयुक्त महाराष्ट्र परिषदेचे नेतृत्व केले.
चळवळीला जनतेने मोठ्या प्रमाणात पाठिंबा दिला, ज्याचे स्पष्ट द्योतक म्हणजे मुंबई राज्य निवडणुकांमध्ये 101 जागा जिंकणे. ग्रामीण भागात डॉ. केशवराव धोंडगे आणि गुरुनाथ कुडू यांसारखे कार्यकर्ते चळवळीचा प्रसार करत होते. माध्यमांचाही मोठा वाटा होता; प्रबोधन (दिनूर रांदिवे), नवयुग (केशव ठाकरे), प्रभात (वालचंद कोठारी) आणि संयुक्त महाराष्ट्र पत्रिका (प्रल्हाद अत्रे) यांसारख्या वृत्तपत्रांनी जनजागृती केली.
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत 106 हुतात्म्यांनी आपल्या प्राणांची आहुती दिलीय. चळवळीच्या यशामागे हुतात्म्यांचे बलिदान महत्त्वपूर्ण होते. 21 नोव्हेंबर 1955 रोजी फ्लोरा फाउंटन येथे पोलिस गोळीबारात 105 मराठी हुतात्म्यांचा मृत्यू झाला. ज्यामुळे चळवळीची गंभीरता वाढली. यापूर्वीही 15 हुतात्म्यांचे बलिदान झाले होते. ज्याने जनतेत संताप आणि चळवळीला अधिक जोम मिळाला. हे हुतात्मे मराठी भाषिक राज्याच्या निर्मितीसाठी लढले आणि त्यांचे बलिदान चळवळीचे प्रतीक बनले. हुतात्मा चौक आणि हुतात्मा स्मारक हे त्यांच्या स्मृतीचे द्योतक आहे.
राजकीय दबाव वाढण्यात तत्कालीन अर्थमंत्री सी.डी. देशमुख यांचा राजीनामा महत्त्वपूर्ण होता. त्यांनी चळवळीच्या बाजूने राजीनामा देऊन नैतिक बळ दिले. तसेच मोरारजी देसाई यांचा विरोध आणि त्यांच्या जागी यशवंतराव चव्हाण यांना मुख्यमंत्रीपदावर नेमण्यात आले. ज्यामुळे चळवळीला राजकीय पाठबळ मिळाले.
चळवळीच्या दबावामुळे 1 मे 1960 रोजी बॉम्बे पुनर्रचनाकृत कायदा, 1960 लागू झाला. ज्यामुळे महाराष्ट्र आणि गुजरात ही दोन स्वतंत्र राज्ये निर्माण झाली. महाराष्ट्रात मुंबई, कोकण, देश, विदर्भ, मराठवाडा, खानदेश यांसारखे भाग सामील झाले. नागपूर करारानुसार विदर्भ, मराठवाडा आणि इतर भागांसाठी विशेष तरतुदी केल्या गेल्या. ज्यात नागपूर येथे उच्च न्यायालयाची खंडपीठे आणि विधानमंडळाची सत्रे घेण्याचा समावेश होता.संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ यशस्वी झाली. यामागे अनेक महत्त्वाचे कारणे दिसतात. नेत्यांनी एकत्र येऊन 6 फेब्रुवारी 1956 रोजी संयुक्त महाराष्ट्र समिती स्थापन केली. ज्यामुळे चळवळीला एकजूट मिळाली. जनतेनेही या चळवळीला मोठ्या प्रमाणात पाठिंबा दिला. ज्याचे द्योतक म्हणजे मुंबई राज्य निवडणुकांमध्ये 101 जागा जिंकणे. फ्लोरा फाउंटन येथे पोलिस गोळीबारात 105 हुतात्म्यांचा मृत्यू झाला. ज्यामुळे चळवळीची गंभीरता वाढली. तत्कालीन अर्थमंत्री सी.डी. देशमुख यांनी चळवळीच्या बाजूने राजीनामा दिला तर मोरारजी देसाई यांच्या विरोधानंतर यशवंतराव चव्हाण यांना मुख्यमंत्रीपदावर नेमण्यात आले. ज्यामुळे राजकीय दबाव वाढला. शेवटी 1 मे 1960 रोजी महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली. ज्यात मुंबईसहित मराठी भाषिक प्रदेश सामील झाले, तर गुजराती भाषिकांसाठी गुजरात वेगळे केले गेले.
Newsletter